Εικαστική Πορεία, τα έργα των καλλιτεχνών

Κατά τη διάρκεια της Εικαστικής Πορείας δημιουργήθηκαν τρεις κατηγορίες έργων: έργα των καλλιτεχνών που συμμετείχαν, έργα των φοιτητών/τριων και τα ομαδικά έργα. Με αυτό τον τρόπο ενεργοποιήθηκε μια ώσμωση ενεργειών και προσεγγίσεων: το ατομικό με το συλλογικό, η αρχική προσέγγιση με την εμπειρία, το γνώριμο με το άγνωστο. Η ώσμωση εμπλούτισε τη διαδικασία με διάφορες καλλιτεχνικές πρακτικές που η μία τροφοδοτούσε την άλλη.

Οι καλλιτέχνες που ταξίδεψαν στις Πρέσπες για την Πορεία ήλθαν για να διερευνήσουν εικαστικά τις θεματικές που είχε θέσει κάθε φορά η Πορεία, αλλά και γενικότερα όλα εκείνα που η Πορεία είχε ενεργοποιήσει στην περιοχή των Πρεσπών. Οι περισσότεροι/ες από όσους εργάστηκαν στις Πρέσπες δεν είχαν επισκεφθεί την περιοχή, αρκετοί από αυτούς ούτε καν τη Δυτική Μακεδονία. Η περιοχή είχε για όλους την αίσθηση του πρωτόγνωρου. Η παρουσία και η δημιουργική συμμετοχή των καλλιτεχνών μπόρεσε να τροφοδοτήσει τη διαδικασία με γόνιμες ιδέες και ουσιαστικές οπτικές γωνίες, τόσο του τόπου όσο και της εικαστικής προσέγγισης.  Οι καλλιτέχνες δεν ήλθαν δίνοντας έμφαση στη διδασκαλία, αλλά ως ενεργοί καλλιτέχνες. Κάποιοι/ες από αυτούς δημιούργησαν έργα κατά την διάρκεια της διαδικασίας, κάποιοι άλλοι όταν η διαδικασία είχε πλέον ολοκληρωθεί, αλλά για κάποιους εκείνο που ήταν σημαντικό ήταν η συμμετοχή και η πρόσληψη της αίσθησης εκείνου που η Πορεία είχε να προσφέρει:  την δημιουργία πρακτικών που θα έχουν ως επιδίωξη το καλλιτεχνικό παράγωγο ως απότοκο του βιώματος και της κριτικής σκέψης.  Επιδίωξη της Εικαστικής Πορείας προς τις Πρέσπες είναι μια βιωματική διεκδίκηση της καλλιτεχνικής εμπειρίας στην ίδια την ζωή τόσο με τη δημιουργία καλλιτεχνικών έργων που εκκινούν από την εντοπιότητα όσο και την ανάπτυξη μιας σχεσιακής καλλιτεχνικής πρακτικής με κοινωνική διάσταση.

Τα έργα που θα περιγράψουμε δεν είναι σημαντικά μόνο για την κατανόηση της Εικαστικής Πορείας, υπήρξαν σε πολλές περιπτώσεις ουσιαστικές εικόνες και για την εξέλιξη του έργου των καλλιτεχνών. Τα περισσότερα από αυτά είναι φωτογραφίες ή εικόνες που  καταγράφουν τις βιωματικές εμπειρίες ή τις ερμηνείες της περιοχής των Πρεσπών.  Η διαδικασία της μετάβασης στη φύση ή και σε άλλους τόπους από καλλιτέχνες που κυρίως ζουν σε αστικά κέντρα είναι συνήθης πρακτική στην Ευρωπαϊκή τέχνη: ο Ντελακρουά θα πάει στην Αλγερία, οι Μονέ, Ρενουάρ, Σεζάν Βαν Γκόγκ στη γαλλική ύπαιθρο, ο Γκωγκέν στην Ταϊτή, οι Πικάσο και Ματίς στη Νότιο Γαλλία. Κάποιοι πιο σύγχρονοι όπως η Άγκνες Μάρτιν θα μεταβούν και θα κατοικήσουν μακριά από τις πόλεις, στην περίπτωση της Μάρτιν στο Νέο Μεξικό. Στο ελληνικό παράδειγμα μπορεί κανείς να αναφέρει τον ταξίδι του Παπαλουκά στο Άγιον Όρος ή τη διαμονή των Μόραλη και Καπράλου στην Αίγινα.  Όλες αυτές οι μεταβάσεις είναι μεταβάσεις που επιτρέπουν στους/ις καλλιτέχνες να οριοθετήσουν ένα δικό τους καινοφανές πεδίο έρευνας και αποτελούν απόρροια μιας διαδικασίας εικαστικής αυτογνωσίας. Στην περίπτωση της Φλώρινας και της Εικαστική Πορείας η διαδικασία αυτή έχει ένα χαρακτήρα διαρκούς διερεύνησης. Είναι η πρώτη φορά στην Ελληνική ιστορία τέχνης που δημιουργείται μια εστία πολιτισμικής έρευνας μακριά από την πόλη, στην ύπαιθρο. Και όχι σε μια οιαδήποτε ύπαιθρο, αλλά στη διασυνοριακή πραγματικότητα της Φλώρινας όπου το κοντινότερο μεγάλο αστικό κέντρο, η Θεσσαλονίκη, βρίσκεται 200 και πλέον χιλιόμετρα μακριά. Οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν στην Εικαστική Πορεία, ειδικά μετά το 2010, με την έλευσή τους στην περιοχή τροφοδοτούνται με την εμπειρία των διαδικασιών των προηγούμενων χρόνων, κι έχουν τη δυνατότητα να σχηματίσουν ερμηνείες των όσων συναντούν στις Πρέσπες και εκείνων που οι Πρέσπες σηματοδοτούν.

Οι φωτογραφίες του Ίγκο Ντούνεμπιρ (2007,  2008) αποτελούν καταγραφές της Πορείας και έχουν δύο ειδών επεισόδια: εκείνα όπου η διαδικασία είναι σε εξέλιξη στο βουνό και εκείνα όπου ανακαλύπτονται μικροί τόποι, όπως το εσωτερικό μια στάνης στον Λάκκο. Το αγνάντεμα του τοπίου και η αποτύπωση της μιας κάποιας απορίας με την οποία οι παρατηρητές διαχέονται στο χώρο, που είναι η κορυφογραμμή των βουνών της Πρέσπας,  σχηματίζουν εικόνες ενός  τόπου αναζήτησης και μιας διαδικασίας διερεύνησης. Ο Ντούνεμπιρ με τις εικόνες του άνοιξε το βλέμμα όσων συμμετείχαμε στην Πορεία με επισημάνσεις τόσο του ανοικτού ορίζοντα, όσο και των επεισοδίων/συμβάντων που ανταμώσαμε τις πρώτες χρονιές, με μια καθαρή οπτική που μας συνοδεύει μέχρι τώρα.

Το έργο Επιτύμβια των Νίκου Παναγιωτόπουλου και Πηνελόπης Πετσίνη (2009) καταγράφει τους ξύλινους στύλους της ΔΕΗ κατά μήκος του ισθμού της Κούλας που χωρίζει τις δύο λίμνες των Πρεσπών, την Μεγάλη από την Μικρή. Στην περιοχή υπάρχει ένας θρύλος ότι η λίμνη βάφτηκε κόκκινη κάποτε. Γενικότερα οι θρύλοι στην περιοχή των Πρεσπών είναι αφηγήσεις  που, όπως και κάθε θρύλος, βυθίζονται μέσα σε μια χρονολογική απροσδιοριστία. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα συγκεκριμένα γεγονότα που περιγράφουν δεν έχουν συμβεί. Υπήρχε ο θρύλος ότι κάποτε η λίμνη μάτωσε από εκατοντάδες νεκρούς. Ωστόσο ο θρύλος της ματωμένης λίμνης είναι ένα πραγματικό γεγονός: τις τελευταίες μέρες του εμφύλιου, όπως φαίνεται και από τα αρχεία του Ελληνικού Στρατού, εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, υποχωρούσαν προς την Αλβανία. Δεν ήταν μόνο αντάρτες, αλλά και γυναικόπαιδα, τραυματίες και ηλικιωμένοι που προσπαθούσαν να διαφύγουν. Τα καταδιωκτικά της ελληνικής αεροπορίας βομβάρδιζαν ανηλεώς τους ΚΣ (κομμουνιστοσυμμορίτες), όπως τους καταγράφονται στο σχετικό αρχείο.[1] Οι Παναγιωτόπουλος και Πετσίνη τεκμηρίωσαν την ιστορία με έρευνα στα αρχεία του Ελληνικού Στρατού και το γεγονός έπαψε να είναι θρύλος και έγινε ιστορικό γεγονός. Το συγκεκριμένο γεγονός που συνέβη την περίοδο από 10 έως 15 Αυγούστου 1949, είχε την κωδική ονομασία Πυρσός και περιγράφεται με τον παρακάτω εύγλωττο τρόπο:

Αεροπορία από εω ευρίσκεται άνωθεν ΛΑΙΜΟΥ ενσπείρουσα τον όλεθρο και τον πανικό. Μεγάλος αριθμός ΚΣ ευρίσκουσι τον θάνατο και πνίγονται εις την ΠΡΕΣΠΑ περί τον ΛΑΙΜΟΝ.

[...]

Η επιχείρησις ΠΥΡΣΟΣ απέδωσε λαμπρά αποτελέσματα.

Οι στύλοι της ΔΕΗ στο σημείο του μακελειού μετατρέπονται σε ικριώματα μαρτυρίου και επιτύμβια θυμίζοντας τους τροχούς του Μπρέγκελ στον πίνακα Πορεία προς τον Γολγοθά. [2]

Στην περιοχή των Πρεσπών οι θρύλοι αποτελούν ζωντανό μέρος της καθημερινότητας: ακούει κανείς για νεράιδες της λίμνης, για βογκητά κρεμασμένων, για κρυμμένα θηρία, για βυθισμένες πολιτείες, για τα σπίτια στον Άγιο Αχίλλειο που αν ξεπεράσουν τα 11 (όσα και τα μοναστήρια που κάποτε υπήρχαν στο νησί) θα βυθιστεί το νησί στην Μικρή Πρέσπα. Ακούει κανείς συχνά ιστορίες που ξεκινούν με την φράση: «σε κάποιο πόλεμο...». Ποιόν πόλεμο τάχα; Στην περιοχή μεταξύ 1900 και 1950 διεξήχθησαν πάνω από δέκα αιματηρές και βίαιες συρράξεις παγκόσμιας διάστασης, με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς.  Γιατί τόσοι θρύλοι στην περιοχή; Ίσως να έχει να κάνει με τα τόσα ιστορικά γεγονότα που έχουν διαδραματιστεί στην Πρέσπα, ίσως με το γεγονός ότι πολλοί κάτοικοι είναι νιόφερτοι και βλέποντας την ανθρώπινη παρουσία των προηγούμενων πλάθουν ιστορίες, ίσως με την υποβλητική ατμόσφαιρα του τόπου. Τα Επιτύμβια αποτελούν πλέον μέρος αυτής της διαδικασίας: επιβεβαίωσαν ιστορικά το θρύλο της ματωμένης λίμνης.

Το 2009 ήταν η πρώτη χρονιά της κρίσης, ακόμη δεν την είχε συνειδητοποιήσει σχεδόν κανείς, ωστόσο τα έργα των Κοκκινιά και Γερόλυμπου κατέγραψαν μια πρώτη εκδοχή της ζοφερής πραγματικότητας που ζούμε.

Στο Σωτηρία του Πάνου Κοκκινιά: ένα παράταιρο μικρό πλήθος αλαλάζει πανηγυρίζοντας κρατώντας ελληνικές σημαίες στον κάμπο των Πρεσπών ακολουθώντας ένα ημιφορτηγό. Πανηγυρίζουν γιατί; Πανηγυρίζουν για ποιο λόγο και σε τι πλαίσιο; Γενικότερα η έννοια του πανηγυρισμού ήταν κυρίαρχη στα προ της κρίσης χρόνια: νίκες στο Ευρωμπάσκετ, στο ποδόσφαιρο στο Euro της Πορτογαλίας, στα Ολυμπιακά μετάλλια, στην ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων· η αίσθηση ότι η Ελλάδα από το '90 και μετά ήταν ότι το Έθνος νικάει. Κι όλα αυτά τα πλήθη που επευφημούσαν στους δρόμους... Το πλήθος του Κοκκινιά δεν φαίνεται να οδηγείται πουθενά, δεν πανηγυρίζει για κάποια γνωστή νίκη, κραδαίνει σημαίες, βρίσκεται σε κάποια σύνορα διαφορετικά από εκείνα που έχει καθορίσει η οριογραμμή των διακρατικών συμφωνιών: ίσως τα σύνορα των συμβάσεων και των ψευδαισθήσεων.  Οι ίδιοι που σχηματίζουν το πλήθος, όλοι συμμετέχοντες στην Πορεία εκείνης της χρονιάς, δεν αποτελούν το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα εκείνων που θα συμμετείχαν σε ένα αλαλάζον σύνολο επευφημούντων με σημαίες. Οι σημαίες που κυματίζουν στο πουθενά, η έφοδος/παρέλαση (που τάχα;), τα μη ορατά σύνορα σε ένα τοπίο δίχως θεατές και όρια, είναι τα χαρακτηριστικά εικονογραφικά στοιχεία της εικόνας. Αυτές οι «αντιφάσεις» που εμπεριέχει η εικόνα του Κοκκινιά την καθιστούν ένα σχόλιο πάνω στην αντινομία της επευφημίας, των συνόρων, των συμβόλων. Το έργο του Κοκκινιά ξεκίνησε στις Πρέσπες και ταξιδεύει σε μια σειρά από διεθνείς εκθέσεις και η εικόνα του καθίσταται ένα μελαγχολικό σύμβολο της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας∙ η εικόνα είναι μια εικόνα της Πρέσπας εκείνο το απόγευμα στις 27  Ιουνίου 2009.

Ο Γιωργής Γερόλυμπος, επίσης το 2009, αποτύπωσε την εγκατάλειψη ενός προαναγγελθέντος, και μηδέποτε εκπληρωθέντος μεγαλείου: στο Θωρακισμένο Γήπεδο το Πατουλίδειο Στάδιο των Πρεσπών στο Λαιμό χάσκει χορταριασμένο ως ένα άδειο κουφάρι μιας ματαιοδοξίας.  Το Πατουλίδειο μνημονέυει μια τοπική αθλητική ηρωίδα και προορίζονταν για την προετοιμασία των Ολυμπιακών αγώνων σύμβολο μια Ελλάδας του 2004 που θα μας στοιχειώνει για πολλά χρόνια. Όλα συντείνουν στην δημιουργία μιας ατμόσφαιρας εγκατάλειψης: εγκατάλειψης εγκαταστάσεων και υποδομών, εγκατάλειψης ονείρων και προθέσεων, ακύρωσης μεγαλόπνοων σχεδιασμών. Σε ένα πανέμορφο πρεσπιώτικο λιβάδι διακρίνει κανείς, σαν σε ταινία επιστημονικής φαντασίας του μέλλοντος, να ξεχωρίζει ένα ποδοσφαιρικό τέρμα με την παράταιρη γεωμετρία του, το μόνο που μετασχηματίζει το λιβάδι σε θύμηση γηπέδου. Στο χορταριασμένο αυτό γήπεδο κανένας δεν θα αθληθεί ποτέ, κανένα παιδί της περιοχής δεν θα παίξει ποδόσφαιρο (τα χωράφια είναι αρκετά): γιατί άραγε κατασκευάστηκε;  Ο τοπικός βουλευτής είχε αναφέρει στα εγκαίνιά του χώρου ότι αποτελεί σημαντική θωράκιση για τον κόσμο της περιοχής, την δημιουργία αθλητικής υποδομής και σημαντικό πόλο έλξης για την νεολαία [...] Μια θωράκιση που δεν υπήρξε ποτέ, μια νεολαία που φθίνει στην περιοχή και το Πατουλίδειο δεν μπόρεσε να την συγκρατήσει. Το αντίθετο συνέβη μάλιστα∙  μια ακόμη δαπάνη δίχως αντίκρισμα. Πουθενά αλλού παρά σε αυτή την απόμακρη διασυνοριακή περιοχή δεν θα μπορούσε η φθορά αυτού του οικόπεδου να προσλάβει τον πιο ουσιαστικό σχολιασμό πάνω σε όλους εκείνους αντιφατικούς σχεδιασμούς που μας οδήγησαν στην τωρινή καταστροφή.

Η  Δήμητρα Ερμείδου (2009) σχημάτισε στους καλαμιώνες των Πρεσπών διαδρομές από post it. Εντόπισε κατασκευές που έχουν περιπέσει σε αχρηστία και κόλλησε πάνω στο καθένα από αυτά ένα post it .Tα μονοπάτια των Πρεσπών είναι ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό της περιοχής:  μονοπάτια των μεταναστών, των πολέμων, των ζώων, των ορειβατών, των περιηγητών, των καλλιτεχνών -στην περίπτωση της Πορείας. Η κάθε πληθυσμιακή ομάδα χάραζε τα μονοπάτια για το σκοπό που τα χρειαζόταν. Τα μονοπάτια αυτά χαρακτηρίζονται από δύο χαρακτηριστικά: την χάραξή τους και τον τρόπο που έχουν σημαδευτεί. Η κάθε χρήση έχει και διαφορετικά σημάδια; Οι ορειβάτες θέτουν τη διεθνή σήμανση, ο στρατός μικρές πυραμίδες, οι μετανάστες δένουν ρούχα στα δέντρα, οι βοσκοί καρφώνουν κόκκινα τενεκεδένια στους κορμούς. Η Ερμείδου δημιούργησε ένα δικό της μονοπάτι, ένα μέρος ατομικής διερεύνησης που σχηματίζει διαδρομές μέσα σε καλαμιώνες. Στο έργο της Plan B τα κόλλησε σε  μικρές ή μεγάλες τεχνητές κατασκευές που στέκουν εκκρεμείς και αφηρημένες ανάμεσα στο φυσικό περιβάλλον, όπως αναφέρει η ίδια. Τα κτίρια της εγκατάλειψης είναι διαρκείς υπενθυμίσεις της αποτυχίας της ανάπτυξης της περιοχής. Τα σημάδια της, τα post it, ωστόσο είναι απολύτως εφήμερα: θα τα πάρει το αεράκι ή η πρώτη βροχή.  Όσο παραμένουν εκεί ορίζουν την πορεία αυτογνωσίας όσο και την προσπάθειά της Ερμείδου  να κατανοήσει το μέρος, τη θέση, τις διαδικασίες φθοράς και εγκατάλειψης.

Τα έργα του Νίκου Μάρκου 30 Μαρτίου 2012 και 31 Μαρτίου 2012 καταγράφουν δύο εικόνες από FYROM και Αλβανία κατά τη διάρκεια της εξόρμησης που πραγματοποιήθηκε από την Εικαστική Πορεία εκείνες τις δύο ημέρες. Η εξόρμηση εκείνη ήταν η πρώτη απόπειρα να γνωρίσουμε τον Άλλο, τον απέναντι. Επί έξι χρόνια διερευνούσαμε την περιοχή της Ελληνικής επικράτειας χωρίς να μεταβούμε στις άλλες δύο χώρες. Ο λόγος ήταν ακριβώς για να το κάνουμε όταν η διαδικασία θα είχε ωριμάσει και αυτό συνέβη το 2012. Διανύσαμε την περιοχή στην ακτογραμμή γύρω από τις Πρέσπες και ταυτόχρονα κατανοήσαμε τρόπους ανάγνωσης μη οικείων χώρων. Την ίδια στιγμή μπορέσαμε να αντικρίσουμε την ακτογραμμή των Ελληνικών Πρεσπών με τα μάτια του απέναντι.  Ο Μάρκου αποτύπωσε με αυτές τις δύο εικόνες την αίσθηση που ένοιωσε (και συμμεριστήκαμε πολλοί από εμάς) από τις δύο άλλες χώρες. Δύο ά-λογες κατασκευές παρελθούσης χρήσης λίγο πριν την ισοπεδώσει ο μελλούμενος εκσυγχρονισμός.

Στα έργα της Λένας Αθανασοπούλου που δημιούργησε στην Εικαστική Πορεία το 2011, το κυρίαρχο είναι οι ανθρώπινες σχέσεις: πως κτίζονται μεταξύ τους, πως μέσα σε αυτό τον χώρο/πεδίο των Πρεσπών εκείνοι που βρέθηκαν εκεί συναντούν άλλους ανθρώπους, αλλά και πως τόποι ορίζονται ως σημεία συνάντησης. Ένας  χαρακτηριστικός τίτλος έργου:

Χαμογελάστε παρακαλώ (είπε)

-Φαίνω τις σκέψεις μου (σκέφτηκε)

Εκεί στα τοπία, στη φύση, οι άνθρωποι συναντιούνται, ανταλλάσσουν απόψεις, ενεργοποιούν σχέσεις. Αυτή την διαδικασία καταγράφει με τις εικόνες της η Αθανασοπούλου.

Ο Κώστας Βενιζέλος (2009) δημιούργησε το ηχητικό κολάζ Παρεμβολές. Όπως αναφέρει: η σιωπηλή μάχη μεταξύ των ήχων των σκέψεων και εκείνων του φυσικού τοπίου, αλλά και των εμβόλιμων λέξεων των ανθρώπων, να διεξάγεται στον δικό της χρόνο και σε αυτόνομο ηχητικό παρόν, όπως αυτό γίνεται αντιληπτό από εκείνον που ενδιαφέρεται να το καταγράψει. Οι Παρεμβολές αποτελούν σημεία συνάντησης: οι ήχοι των ανθρώπων συναντούν τους ήχους της φύσης.

Για τον Γιάννη Ζιώγα η Εικαστική Πορεία, στη διάρκεια των οκτώ και πλέον χρόνων που την βίωσε, υπήρξε η αφορμή για να διερευνήσει τρία πεδία: τη θέση του καλλιτέχνη στη σύγχρονη εποχή, την έννοια του ορίου και την δυνατότητα των αντικειμένων να εκφράζουν έννοιες. Το πρώτο πεδίο δημιούργησε μερικές από τις εικόνες για το Αλφαβητάρι 2008 (Αρχή για το Α, Βουνό για το Β, Γιαπί για το Γ). Ταυτόχρονα  ενεργοποίησε τη σειρά έργων Magnus Artisticus (που άρχισαν να δημιουργούνται το 2010 και συνεχίζουν να εξελίσσονται). Με ζωγραφικούς πίνακες και καταγραφές βίντεο o καλλιτέχνης καταγράφει τη σχέση του με τον κόσμο των ιδεών και του στοχασμού, ενώ κινείται στο τοπίο των Πρεσπών και ευρύτερα της Φλώρινας. Ένα δεύτερο έργο είναι το έργο Σύνορα/Όρια που αποτυπώνει μια σειρά από όσους συμμετείχαν στην Πορεία να φωτογραφίζονται στα σύνορα Ελλάδας/FYROM (2012) και Ελλάδας/Αλβανίας (2013-14). Οι εικόνες που δημιουργήθηκαν σε συνεργασία με τον Χρήστο Ιωαννίδη αποτυπώνουν ανθρώπους που, ο ένας πίσω από τον άλλο, στέκονται ακίνητοι: αποτίνουν φόρο τιμής;  Περιμένουν κάποιον έλεγχο; Ετοιμάζονται να συνεχίσουν την Πορεία; Τέλος, με έργα όπως το Ασπίδα των Κέδρων, υλικά από την περιοχή των Πρεσπών ενσωματώνονται στα έργα του, σχηματίζοντας βιωματικές προβολές πάνω στη δομή των αντικειμένων.

Υπάρχουν συμμετέχοντες που στην οκτάχρονη πλέον διαδικασία της Εικαστικής Πορείας είχαν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν στη διαδικασία τόσο ως φοιτητές όσο και ως καλλιτέχνες. Αυτή η μετάβαση ενδυναμώνει τη διαδικασία αφού επιτρέπει στη συμμετοχή ανθρώπων που βιώνουν την διαδικασία ως ένα μακροπρόθεσμο ορίζοντα εμπειριών ωρίμανσης. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η παρουσία του Λεωνίδα Γκέλου που συμμετείχε στην Εικαστική Πορεία τόσο ως φοιτητής (2009, 2010, 2011, 2012), όσο και ως καλλιτέχνης, απόφοιτος του Τμήματος (2013-14). Τόσο η προσωπική του έρευνα όσο και η εμπειρία της Εικαστικής Πορείας τον οδήγησαν στο να δημιουργήσει το έργο Populus gaze, που δημιουργήθηκε σε ένα ανενεργό λατομείο στο Λουτροχώρι του νομού Πέλλας. Το σχέδιο της εγκατάστασης προέρχεται από ένα ιδεογράφημα βλέμματος με χρήση της τεχνολογίας eye tracking. Το βλέμμα εστιάστηκε σε ορισμένα σημεία ενός χωραφιού με φύλλα λεύκας και αυτές οι εστιάσεις ενεργοποίησαν την εγκατάσταση. Το έργο, που παρουσιάστηκε στην έκθεση Exhibition of Art and Nature inspired computation στο Πανεπιστήμιο Goldsmiths στο Λονδίνο (Μάρτιος 2014), αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα του πως η βιωματική εμπειρία της Πορείας μπορεί να προσφέρει αφορμές διεύρυνσης του εικαστικού έργου και σε εκθέσεις με διεθνή χαρακτήρα.

Ένας ακόμη μύθος που απέκτησε υπόσταση πραγματικότητας υπήρξε ο μύθος κατασκευής της τσόχας. Σύμφωνα με τον μύθο ένα μοναχός περπατούσε στην ερημιά όταν διαπίστωσε ότι οι κάλτσες που φορούσε κουρελιάστηκαν και δεν μπορούσε να συνεχίσει γιατί τα ξυλοπάπουτσα μάτωναν τα πόδια του και υπέφερε. Για να μπορέσει να συνεχίσει έπρεπε να βρει μια λύση. Θυμήθηκε ότι είχε μαζί του μαλλί και τύλιξε με αυτό τα πόδια του και συνέχισε άνετα το περπάτημά του. Όταν έφτασε στον προορισμό του διαπίστωσε ότι το μαλλί με τον ιδρώτα των ποδιών και την πίεση είχε γίνει μια ενιαία μάζα που είχε σχηματίσει ένα παπούτσι μάλλινο σο σχήμα των ποδιών του: η πρώτη τσόχα ήταν γεγονός. Η Γεωργία Γκρεμούτη (2011) επιχείρησε να διαπιστώσει την ακρίβεια αυτού του θρύλου. Ενεργοποίησε τη διαδικασία Η πρώτη τσόχα (ανάπλαση). Πήρε μαλλί προβάτου, το καθάρισε και διάφοροι από τους συμμετέχοντες στην Πορεία τύλιξαν με το υλικό τα πόδια τους. Το αποτέλεσμα ήταν τσόχινα παπούτσια μοναδικά αφού είχαν το ίχνος του ανθρώπου που τα φορούσε και ταυτόχρονα τα κατασκεύασε. Ο οδοιπόρος μετατρέπεται σε κατασκευαστή ενώ περπατάει και σχηματίζει αποτυπώματα της παρουσίας του, όχι μόνο πάνω στη γη, αλλά και μέσα στο παπούτσι του. Τα τσόχινα αυτά παπούτσια βάφηκαν με φυτικές βαφές και απέκτησαν την μοναδικότητα του ιδιοκτήτη τους. Πορεία (Πορεία) και παπούτσι είχαν γίνει ένα. Η Γκρεμούτη επαληθεύοντας ένα μύθο δημιούργησε και μια διαδικασία αναμόρφωσης του υλικού και μετάπλασής του σε εικαστικό αντικείμενο.

Ο Γιώργος Μάκκας (2008, 2009, 2012) έχει καταγράψει τόσο όσους συμμετείχαν όσο και εκείνους που συναντήσαμε στην διάρκεια της διαδικασίας. Ο Μάκκας έχει δημιουργήσει μια πινακοθήκη σύγχρονων πορτραίτων όπου οι άνθρωποι της Εικαστικής Πορείας είναι σημεία συνάντησης. Οι πόζες αποτυπώνουν τον συμμετέχοντα και τη σχέση του με ένα τοπίο, μια αίσθηση, ένα χώρο. Είτε πρόκειται για όσους συμμετείχαν στην Πορεία είτε για συναντήσεις στον Λαιμό, στην Αλβανία ή στην FYROM τα πορτραίτα του Μάκκα αναδεικνύουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα όλων όσων συμμετείχαν και των αντικειμένων και της αίσθησης τοπίου που συναπάντησαν.

Οι καλλιτέχνες που βρέθηκαν στις Πρέσπες σχημάτισαν εικόνες που διεύρυναν την ερμηνεία του τοπίου, των ανθρώπων της παρουσίας των ανθρώπων στην Πρέσπα. Στα έργα τους αποτυπώνεται το πώς μια διαδικασία καλλιτεχνικής έρευνας και σκέψης επιτρέπει στην ανίχνευση περιοχών ενδιαφέροντος, που πιθανόν να είναι άγνωστες μέχρι τότε στους/ις καλλιτέχνες που συμμετείχαν. Η Εικαστική Πορεία έφερε όσους/ες συμμετείχαν στις Πρέσπες σε ένα τόπο άγνωστο στους περισσότερους μέχρι τότε, αλλά αυτή η πρόκληση γνωριμίας εξελίχθηκε σε δημιουργική ευκαιρία.  Και συνεχίζει...

[1] Αρχεία Ελληνικού Στρατού, έγγραφο ΒΣΣ/Α1, 10.8.49 έως 15/8.49

[2] Πήτερ Μπρέγκελ, Πορεία προς τον Γολγοθά, 124x170 εκ., λάδι σε ξύλο, Kunsthistorisches Museum, Βιέννη, 1564.